Wie aan de noordzijde opkijkt naar de Beekse toren, komt daar in het metselwerk enkele opvallende patronen tegen, zogenaamde metseltekens of metselaarstekens. Bij de roodbakkende klei die in onze streek ter plaatse werd gewonnen, ontstonden bij de stenen die het dichtst bij het vuur lagen zwart gesinterde koppen. Deze werden door de metselaars gebruikt om er in het metselwerk bijzondere motieven of tekens mee te vormen (afbeelding 1).

door Bob Duijvestijn

Functie van metseltekens

Over de functie van deze metseltekens lopen tegenwoordig de meningen sterk uiteen, wat erop wijst dat ‘we’ er het fijne niet van weten. Daarom een aantal suggesties.

Achter deze tekens lijkt vaak een bezwerende en/of religieuze betekenis te zitten. Ze werden gezien als zinnebeeld om het bouwwerk en de bevolking te beschermen tegen rampspoed. Deze functies worden in ieder geval toegeschreven aan de ‘ruit’ en het X-teken. Op praktisch alle kerktorens in de omgeving kom je deze tegen, ook op de Beekse toren.

Het X-teken, een verwijzing naar de beginletter van het Griekse woord Christos ‘Christus’, is een christelijk symbool waarvan men bescherming verhoopt tegen blikseminslag, brand, vernietiging en ander onheil. Ook aan de zuidzijde van de toren is dit symbool te zien. De ‘ruit’, zichtbaar aan de noordzijde van de toren (niet op de foto) verbeeldt de vereniging van hemel en aarde, waaruit de zon wordt geboren, een zinnebeeld van voorspoed, geluk: waarden die bescherming verdienden. Geschakelde ruiten of X-tekens moeten dus vooral als bescherming tegen onheil bedoeld zijn.

Het ‘Rampjaar’ 1672 (afbeelding 2)

Op een balk hoog in de spits vindt men tussen het jaartal 1672 een netwerk van ruiten of kruisen gekrast, bedoeld om de denkbare verschrikkingen van dit ‘Rampjaar’ af te wenden. Een aanwijzing overigens, dat men zich in de 17e eeuw nog steeds bewust was van de symbolische functie van deze ruiten en X-tekens.

Terug naar de noordzijde van de toren

Rechts op de foto zien we groot afgebeeld een kruis. Dit kruis, geplaatst op een voet, verwijst naar Golgotha, de berg waar Jezus werd gekruisigd. Het wordt daarom ook wel Calvariekruis genoemd. Het kruis is het universele teken van het christendom, het symboliseert de overwinning van de gekruisigde Christus op de dood. Het kruis is dan ook zonder twijfel het beschermende of afwerende symbool bij uitstek geweest. Voor velen was (is?) het slaan van een kruisteken een gebruikelijk ritueel bij onweer, bliksem en ander onheil.

Metseltekens als decoratie?

Daarnaast zijn er metseltekens die een louter decoratieve functie lijken te hebben, wellicht bedoeld als signatuur van de bouwers. Zo’n teken is wellicht de nijptang, die midden op de foto te zien is: onmisbaar gebruiksvoorwerp van timmerlieden. Maar klopt dat hier wel? Kan men dit symbool niet evengoed als een verlengd X-teken zien, wat goed aansluit bij het X-teken erboven?

In het verlengde hiervan is een bouwwerk met een dak te zien: een verwijzing naar de kerk, een huis dat bescherming verdient en bescherming biedt? Maar net zo goed kan men aan dit symbool andere betekenissen toekennen, bv. die van gevangenis, waarin boeven werden opgesloten. Halverwege de eerste torenzolder komen we aan een zware deur, waarachter zich ooit de gevangenis bevond.

Conclusie

Metseltekens, louter decoratie of christelijke symboliek? Hadden metselaars de vrije hand in de keuze van de versieringen of brachten zij die aan in opdracht? Raadsels dus, maar sommige raadsels laten zich wel raden.